Ýokanç kesellere garşy öňüni alyş sanjymlarynyň ähmiýeti we Milli sanjym tertibi
Raýatlara lukmançylyk hyzmatlaryny etmek babatda saglygy goraýyş ulgamynda öňüni alyş çärelerini ösdürmek hormatly Prezidentimiz tarapyndan durmuşa geçirilýän döwlet syýasatynyň esasy ugry bolup durýar. Immuno-öňüni alyş çäreleri waksinalar arkaly täsir edilýän ýokanç keseller babatynda epidemiologiýa abadançylygyny saklamagyň möhüm serişdesidir.
Saglygy goraýyş ulgamy diňe bir keseli bejermek däl-de, ilki bilen keseliň öňüni almakdyr. Ýokanç keselleriň öňüni almagyň esasy usullarynyň biri bolsa öňüni alyş sanjymlaryny geçirmek bolup durýar. Keseliň öňüni alyş sanjymlary döwletimiz tarapyndan adamyň saglygy üçin edilýän köptaraplaýyn aladalaryň biridir. Döwlet tarapyndan keselleriň öňüni alyş sanjymlary (Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy tarapyndan güwänamalaşdyrylan waksinalar we sanjym serişdeleri) ýokary hilli bolup, her bir raýaty gurşalyp alynýar we milli tertibe laýyklykda, ilata öňüni alyş sanjymlary mugt geçirilýär. Netijede, çagalaryň arasynda duş gelýän ýokanç keselleriň birnäçeleri düýbünden ýok edilýär. Öňüni alyş sanjymlary geçirilmedik ýagdaýynda çaga ýokanç kesellere (ysmaz, gyzamyk, gyzylja, täjihoraz we beýleki kesellere) duçar bolmagy mümkindir. Bu keseller çaga bedeninde dürli gaýra üzülmelere, hatda bütin ömrüne maýyplyga, kähalatda ölüme sezewar edip biler. Täze dünýä inen çagalara çaga dogrulýan öýden başlap, milli tertibe laýyklykda, 25 ýaşyna çenli dürli ýokançly infeksiýalara garşy öňüni alyş sanjymlary geçirilýär. Öňüni alyş sanjymlaryny geçirmeklik mümkin bolan howply kesellerden ähli ýaşdaky adamlary goramaga gönükdirilendir. Şoňa görä-de, her bir ata-ene çagalarynyň saglygy üçin öz wagtynda keselleriň öňüni alyş sanjymlaryny almaga borçludyr. Çaganyň nirede, haçan we nähili ýygylykda sanjym almalydygy hakynda maşgala agzalarynyň hemmesiniň bilmegi zerurdyr we ýurdumyzyň lukmanlarynyň arassaçylyk we keselleriň ýaýramagynyň öňüni almak boýunça alyp barýan işleriniň netijesindäki, raýatlara öňüni alyş sanjymlaryny geçirmek boýunça çärelerine köpçülikleýin gatnaşmagy möhümdir.
* * *
Haçan-da adam belli bir kesele garşy öňüni alyş sanjymyny alanda, onuň bedeninde şol ýokanja garşy gorag bedenjikleri (antitelolar) döreýär. Ol gorag bedenjikleri mikroorganizimleri zyýansyzlandyryp, şol keseliň ýüze çykmagyna päsgel berýär. Çaga enesiniň göwresinde wagty we doglandan soň ilkinji aýlarynda ejesinden alan antitelolary bilen birnäçe ýokanç kesellerden goranýar. Soňra, bir ýaşyna çenli ejesinden çaga geçen antitelolar kem-kemden güýjüni ýitirýär we çaganyň kesellere garşy goraglylygy peselýär.
Öňüni alyş sanjymlary näme üçin zerur?
Öňüni alyş sanjymlary ýokanç kesellerden goranmagyň iň netijeli usulydyr.
Ilat arasynda haýsy bolsa-da bir keseliň häzirki wagtda bolmazlygy şol keseli dörediji bakteriýalaryň we wiruslaryň ýokdugyny aňlatmaýar. Çagalara we ululara edilýän öňüni alyş sanjymlarynyň ähmiýeti uludyr. Sanjymlar bilen öňüni alyp boljak kesellere garşy waksina edilmedik halatynda, kesellän näsagda agyr gaýra üzülmeleriň ýüze çykmak ähtimallygyny ýokarlandyrýar.
Sanjymlar haýsy kesellerden goraýar?
Biziň ýurdumyzda milli sanjym tertibine laýyklykda BSGG-niň güwänamasyny alan waksinalar bilen wirusly gepatitiň A, B görnüşine, inçekesele, poliomiýelite, difteriýa, gökbogma, bürmä, gyzamyga, hapgyrtma, gyzylja, Hib ýokanjyna, adamyň papilloma wirusynyň döredýän howply döremelerine şeýle-de, pnewmokok, rotawirus ýokançlaryna garşy öňüni alyş sanjymlary raýatlarymyza mugt geçirilýär. Çaga doglanda oňa geçirilýän öňüni alyş sanjymlary barada maglumatlary bellenilýän «Sanjym pasporty» berilýär.
Köp ýyllaryň dowamynda ýurdumyzda ýokarda agzalan waksinalar arkaly öňüni alyp bolýan ýokanç keseller babatynda öňüni alyş sanjymlarynyň ýokary derejesi (95 göterimden gowrak) netijesinde epidemiologiýa abadançylygy üpjün edilýär.
Ýurdumyzda milli sanjym tertibi boýunça çagalara mugt geçirilýän sanjymlaryň haýsy kesellerden goraýandygy barada her bir adamyň bilmegi hökmanydyr!
Gepatitiň В görnüşini döredýän wirus bagryň sirrozyna we howply täze döremelerine getirip biler. Bu wirusa garşy WGB sanjymy bäbek doglandan soň 24 sagadyň dowamynda we 2, 3, 4 aýlykda sanjylýar. Inçekeseli döredýän ýokanç öýkeni, ähli içki agzalary, derini, süňki zeperläp agyr ýagdaýlara getirip bilýär. Inçekesele garşy BSŽ sanjymy bäbek doglandan soň 2-3 günlüginde we çaga 14 ýaşyna ýetende sanjylýar. Poliomiýelit keselini döredýän wirus elleriň, aýaklaryň, hatda dem alyş myşsalarynyň ysmazyna getirýär. Poliomiýelit keseline garşy waksina bäbek doglandan soň 2-3 günlüginde we 2, 3, 4 hem-de 18 aýlyk çagalara geçirilýär. Difteriýa keselini döredýän ýokanç dem alyş ýollaryny ýapýan perdejigi döredip, adamyň bogulmagyna we howply ýagdaýa getirip bilýär. Difteriýa keseline garşy sanjym 2, 3, 4, 18 aýlykda we 6, 15, 25 ýaşda sanjylýar. Gökbogma keselini döredýän ýokanç üznüksiz üsgülewük bilen häsiýetlendirilýän, bogulmaklyga we agyr ýagdaýa eltýär. Gökbogma keseline garşy öňüni alyş sanjymy 2, 3, 4 we 18 aýlyk çagalara sanjylýar. Bürme keselini döreýän ýokanjyň zäheri nerw ulgamyny zeperlendirip, güýçli tutgaý ýagdaýyna we dem alşyň togtamagyna getirýär. Bürme keseline garşy sanjym 2, 3, 4, 18 aýlykda we 6, 15, 25 ýaşda sanjylýar. Hib ýokanjy iriňli meningidiň, pnewmoniýanyň sebäpleriniň biri bolup durýar. Bu ýokanja garşy öňüni alyş sanjymy 2, 3, 4 aýlyk çagalara sanjylýar. Gyzamygy döredýän ýokanç ensefalit, pnewmoniýa, otit ýaly agyr gaýra üzülmelere getirýär. Gyzamyk keseli bilen kesellän çagalarda insuline bagly süýjüli diabet keseliniň döremegi hem mümkin. Bu kesele garşy öňüni alyş sanjymy 12-15 aýlyk we 6 ýaşly çagalara sanjylýar. Gyzylja keseliniň ýokanjy ensefalide getirip bilýär. Kesel göwreli aýallara ýokuşanda bolsa, olarda doga kemisli çagalaryň dogulmak howpy bolýar. Gyzylja keseline garşy öňüni alyş sanjymy 12-15 aýlyk we 6 ýaşly çagalara sanjylýar. Hapgyrtma keselini dörediji wirus gulakýany mäziň sowuklamasyna, oglanlarda soňlugy bilen önelgesizlige getirip bilýär. Hapgyrtma keseline garşy öňüni alyş sanjymy 12-15 aýlyk we 6 ýaşly çagalara sanjylýar. Pnewmokok ýokanjy pnewmoniýanyň, iriňli meningidiň, otitiň sebäpleriniň biri bolup durýar. Bu ýokanja garşy sanjym çagalara 2, 4 we 12-15 aýlykda sanjylýar. Rotawirus ýokanjy bütin dünýäde täze doglan we kiçi ýaşly çagalarda içgeçme keselleriniň giňden duş gelýän sebäbi bolup durýar. Bu ýokanja garşy öňüni alyş sanjymy 2, 3, 4 aýlyk çagalara sanjylýar. Gepatitiň «A» görnüşini döredýän wirus bagry zeperlendirýär hem-de köplenç ýagdaýda bedeniň saralma alamatlary bilen geçýär. Keselden soň sagalan adamlara adaty durmuşa, okuwa we işe dolanmak üçin birnäçe wagt gerek bolýar. Bu kesele garşy öňüni alyş sanjymy 18 aýlyk çagalara sanjylýar.
Bellenen keselleriň öňüni alyş sanjymlary Diýarymyzda raýatlar baradaky ählitaraplaýyn aladanyň bir bölegi bolup durýar. Bu kesellerden we olaryň gaýra üzülmelerinden goranmak maksady bilen ýurdumyzyň raýatlaryna saglygy goraýyş edaralaryna ýüz tutup, keselleriň öňüni alyş sanjymlaryny almak maslahat berilýär.
Ene-atalara maslahat . . .
Käbir ene-atalar çagasyny «sanjymly agyrydan goraýaryn» diýen pikir bilen sanjymlamany özbaşdak yza süýşürýärler. Bu ýalňyş pikir! Milli sanjym tertibi boýunça wagtynda alynmadyk öňüni alyş sanjymy çaganyň şol ýokanç kesel bilen kesellemek ähtimallygyny ýokarlandyrýar. Şonuň üçin:
* Öňüni alyş sanjymy alynjak güni saglyk ýagdaýyna baha bermek üçin çagany hökmany ýagdaýda maşgala lukmanynyň gözegçiliginden geçirmeli we sanjyma rugsat almaly.
* Ýeňil görnüşde geçýän käbir keseller, keseliň sagalyş döwri, allergiki ýüze çykmalar, serebral ysmazy we Daunyň sindromy, ozalky sanjym geçirilen ýerinde agyrynyň bolmagy, sanjym edilen ýeriň gyzarmagy ýa-da çişmegi, ýeňil derejede geçýän ganazlyk, perinatal ensefalopatiýa, çarşajyk görnüşli mäziň (timus) ulalmagy, disbakterioz, ýaňy-ýakynda ýokanç keselli näsag bilen gatnaşykda bolmagy, çaganyň kemis dogulmagy, çaganyň ýakyn garyndaşlarynda garaguş keseliniň bolmagy, maşgala agzalarynda sanjymdan soň gaýra üzülmeleriň ýüze çykmagy, çaganyň garyndaşlarynda mahsus däl allergiýanyň bolmagy keseliň öňüni alyş sanjymlarynyň geçirilmegine garşy görkezme däldir.
* Öňüni alyş sanjymlaryna garşy görkezmäni çaganyň ýagdaýyna we kesel kesgidine görä saglyk öýünde hereket edýän topar kesgitleýär.
* Çaganyň öňüni alyş sanjymlaryny öz wagtynda almagy geljekde onuň saglygyny ýokanç kesellerden goramaga ýardam berjek usullaryň biridir.
Öňüni alyş sanjymlary geçirmegiň möhletleri we hökmany sanjym edilmäge degişli raýatlaryň toparlary | Öňüni alyş sanjymlaryň görnüşleri | |
|---|---|---|
Bäbekler, dogulandan soň ilkinji 24 sagadyň dowamynda | Wirusly gepatitiň B görnüşine garşy | WGB1 |
2-3 günlük bäbekler | Inçekesele garşy | BSŽ1 |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | OPW0 | |
2 aýlyk bäbekler | Gökbogma, difteriýa, bürme ýokanç kesellerine, wirusly gepatitiň B görnüşine we Hib ýokanjyna garşy | AGDB1 – WGB2 – Hib1 |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | OPW1 | |
Pnewmokok ýokanjyna garşy | PKW1 | |
Rotawirus ýokanjyna garşy | Rota1 | |
3 aýlyk bäbekler | Gökbogma, difteriýa, bürme ýokanç kesellerine, wirusly gepatitiň B görnüşine, Hib ýokanjyna garşy | AGDB2 – WGB3 – Hib2 |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | OPW2 | |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | IPW | |
Rotawirus ýokanjyna garşy | Rota2 | |
4 aýlyk bäbekler | Gökbogma, difteriýa, bürme ýokanç kesellerine, wirusly gepatitiň B görnüşine, Hib ýokanjyna garşy | AGDB3 – WGB4 – Hib3 |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | OPW3 | |
Pnewmokok ýokanjyna garşy | PKW2 | |
Rotawirus ýokanjyna garşy | Rota3 | |
12-15 aýlyk çagalar | Gyzamyk, gyzylja, hapgyrtma ýokanç kesellerine garşy | MMR1 |
Pnewmokok ýokanjyna garşy | PKW3 | |
18 aýlyk çagalar | Gökbogma, difteriýa, bürme ýokanç kesellerine garşy | AGDB4 |
Poliomiýelit ýokanç keseline garşy | OPW4 | |
Wirusly gepatitiň A görnüşine garşy | WGA | |
6 ýaşly çagalar | Difteriýa, bürme ýokanç kesellerine garşy | ADB |
Gyzamyga, gyzylja, hapgyrtma ýokanç kesellerine garşy | MMR2 | |
9 ýaşly çagalar | Adamyň papilloma wirusyň döredýän howply döremelerine garşy | APW1 |
APW2 | ||
14 ýaşly çagalar | Inçekesele garşy | BSŽ2 |
15 ýaşly çagalar | Difteriýa, bürme ýokanç kesellerine garşy | ADB – M1 |
25 ýaşly adamlar | Difteriýa, bürme ýokanç kesellerine garşy | ADB – M2 |
Bellik: Adamyň papilloma wirusyna garşy waksinasy bilen öňüni alyş sanjymlaryň birinji we ikinji dozasynyň aralygy 6 aýdan az bolmaly däldir.
